KKK zebrała się w Warszawie, w mieszkaniu „Mikołaja” (Tomka Ziemińskiego) przy Curie-Skłodowskiej, były też inne osoby, nie należące do KKK. Po ok. godzinie do mieszkania wdarła się SB. Jeden z uczestnikóœ w ostatniej chwili próbował uciec, ale został złapany. Jeszcze w mieszkaniu, w ramach rewizji wszystkich bagaży, funkcjonariusz skonfiskował mi kilka egzemplarzy książki (którą zresztą sam drukowałem kiedy jeszcze pracowałem w drukarni na początku roku), potem zostaliśmy rozwiezieni do aresztów w całej Warszawie. Ja do aresztu przez ul. Cyryla i Metodego, gdzie zostałem zamknięty w celi w piwnicy. Przez osadzeniem w celi mój plecak został poddany kolejnej rewizji. Esbek zabrał mi kasetę magnetofonową i jeszcze jakiś drobiazg, ale nie protestowałem, bo miałem w kieszeniach plecaka pożyczone podziemne książki oraz tranzystor dużej mocy do nadajnika, który chyba wiozłem ze sobą całkiem przypadkowo. Ładna konspiracja - dałem się złapać z plecakiem pełnym różnorodnego towaru. Ale milicjant rewidujący plecak nie zauważył dolnej kieszeni! Jestem przekonany, że nie z powodu niedołęstwa, ale na złość agresywnemu esbekowi albo z sympatii do aresztowanego. Odsiedziałem prawie pełne dwa dni w niezbyt przytulnej celi (niektórzy z nas, niezgodnie z prawem, odsiedzieli bez postawienia zarzutów nawet więcej niż 48 h). Pewnym szokiem była dla mnie „ubikacja” naprzeciwko celi, która była po prostu dziurą w podłodze. Niestety nie dostałem do celi żadnego kolegi, a siedzący ze mna alimenciarz nie dał się namówić nawet na partię warcabów na szachownicy, którą ktoś wyrżnął w ławie, bo... nie umiał. Zachęcałem go: „Łatwo się nauczyć”, ale stwierdził, że nie ma głowy do nauki, bo jutro się widzi z prokuratorem. Wtedy jeszcze nie rozumiałem, że ludzie miewają z prokuratorami poważne rozmowy, a nie tylko takie zabawne jak my, wolne ptaki bez alimentów. Po dwóch dniach zostałem wezwany na górę na przesłuchanie do pułkowniczki (niestety nie zapisałem nazwiska). Prowadził mnie chyba znowu ten sam niesympatyczny esbek. Przed wyprowadzeniem na górę założył mi... kajdanki. Zupełnie się tego nie spodziewałem i poczułem się wręcz wzruszony, że chociaż na chwilę będę w te kajdany zakuty, jak tyle pokoleń przede mną. Chyba chcieli mnie w ten sposób przestraszyć, tymczasem bardzo mnie podnieśli na duchu. U góry, już bez kajdanek, zostałem posadzony naprzeciwko pułkowniczki. Widziałem, że ma na kartce jakieś zapiski z poprzednich rozmów. Pierwsze pytanie: co robiłem w tym mieszkaniu. Odpowiedziałem bezczelnie, że było to spotkanie towarzyskie i na tym pytania się skończyły. Przyznam, że byłem trochę zawiedziony, bo czytałem o metodach przesłuchań i jak się przeciwstawiać, a tu - nic. Esbek dostał rozkaz żeby mnie odprowadzić i... ponownie założyć kajdanki. Mnie pani pułkowniczka kazała po zwolnieniu odjechać pierwszym pociągiem. Niedługo potem mnie puścili, odzyskałem plecak z pożyczonymi książkami i nieopatrznie wożonym tranzystorem i pojechałem natychmiast do siedziby samorządu UW przy Krakowskim Przedmieściu - bo tam wtedy lęgł się warszawski NZS...
Zatrzymani: Andrzej Bereda, Robert Bitner, Anita Gargas, Przemysław Gosiewski, Andrzej Jasionowski, Andrzej Jegliczka, Mariusz Kamiński, Joanna Kluzik, Wojciech Kwidziński, Rafał Maszkowski, Krzysztof Miller, Robert Pastryk, Andrzej Sosnowski, Jan Szczerba, Roman Szymanda, Adam Zadworny, Jacek Ziemiński, Tomasz Ziemiński.
Akta IPN: IPN BU 01326/899/J i prawie identyczna teczka IPN BU 0367/1 t. 395.
Na początku listopada 1988 r. byłem w Szczecinku u rodziców. Przy okazji, już po raz drugi, wybrałem się do mojego liceum z prasą i książkami. Za pierwszym razem, 14 września, rozdawałem gazety z S., kolegą z liceum, który wtedy studiował we Wrocławiu i też przyjechał do rodziców. Tym razem byłem sam. Moje działania zostały zauważone i pojawił się najpierw jeden z nauczycieli, potem zastępca dyrektora, a potem, kiedy już wychodziłem, wypraszał mnie ze szkoły ówczesny jej dyrektor Feliks Kuchniak (obecnie już nieżyjący), który akurat wychodził. Kiedy wróciłem do domu rodziców, po jakimś czasie przyjechała milicja. Nie wpychali się do mieszkania na siłę, więc zdążyłem powiadomić Roberta Pastryka z Centrum Informacji Akademickiej w Warszawie (potem dzwonił do rodziców i pocieszał moją mamę; infomacja o moim zatrzymaniu była przekazana Radiu Wolna Europa i podana 5 listopada) i dałem się zawieźć na komendę. Tam jakiś facet wygłosił do mnie dwa razy identyczne przemówienie, którego główną treścią było chwalenie siebie jak to walczy razem z dyr. Kuchniakiem z narkomanią, a ganienie mnie, który w jakiś sposób im w tym przeszkadzałem poprzez kolportaż prasy. Jak zanotował esbek „w trakcie rozmowy Maszkowski zachowywał się arogancko i wyzywająco”. Potem zostałem zwolniony. Nie pamiętałem już tego, ale z donosu TW „Marka” wynika, że trzeci raz kolportowałem w liceum prasę 25 lutego 1989 r. Na podobną rozmowę został wezwany lub doprowadzony również S., ale dopiero 31 marca 1989 r. Śmiało stwierdził, że nie wyklucza, że jeszcze powtórzy akcję a przy tym „zachowywał się arogancko, zadawane pytania traktował z lekceważeniem”.
Wydarzenia te opisane są dość wiernie w teczce IPN Sz 00105/424 liczącej ok. 100 stron, najgrubszej z dotyczących wyłącznie mnie teczek jaka się zachowała. Po pierwszej akcji esbecy pisali tasiemcowe plany przeciwdziałania wrogiej działalności. W celu zidentyfikowania sprawców i sprawdzenia ich kontaktów została uruchomiona agentura (TW „Marek” i TW „Kasia”), na nieformalne rozmowy byli wzywani nasi rodzice (rodzice S. odmówili) i nauczyciele, byli sprawdzani nasi znajomi i krewni. Wśród rozmówców SB ujął mnie zastępca dyrektora szkoły, zapewne człowiek partyjny i wdrożony do posłuszeństwa władzy, który na propozycję bycia świadkiem w sprawie przed kolegium przeciwko mnie po prostu odmówił. SB sporządziła listę wszystkich mieszkańców klatki w bloku, gdzie mieszkali rodzice S., sprawdzali jego rodzinę w Wydziale „C” (jego ojciec był notowany jako współzałożyciel „Solidarności” w swoim zakładzie pracy i członek jej komisji rewizyjnej). W archiwum szkoły esbecy szukali kto jeszcze z naszego liceum poszedł na studia na UMK. Por. Grochala notował też: „Operacyjnie ustalono, że ojcowie R. Maszkowskiego i S. ... dobrze się znają często ze sobą kontaktują. W trakcie rozmów dyskredytują politykę partii i rządu, negatywnie wypowiadają się na temat ustroju, sojuszy i propagandy.”
W sobotę wcześnie rano jechałem do Warszawy na spotkanie Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS. Tym razem wyjątkowo razem w Maciejem Romaniukiem, przewodniczącym naszego Zarządu Uczelnianego NZS. SB zgarnęła nas na Dworcu Głównym przy wyjściu z tunelu. Najpierw czekaliśmy w komisariacie dworcowym, potem zawieźli nas na Wały. Następnego dnia zostałem doprowadzony przed kolegium ds. wykroczeń w Urzędzie Miasta. Maciej miał być świadkiem, więc skorzystałem z okazji żeby go zobaczyć i zażądałem przesłuchania świadka na rozprawie (chcieli tylko odczytać zeznania złożone do protokołu). Zawsze to jakaś publiczność... Świadek został doprowadzony z tego samego aresztu. Czyżby obawiano się matactwa? Nie pamiętam szczegółów posiedzenia, ale na zakończenie poprosiłem o karę śmierci (to nie mój pomysł, ściągnąłem od jakiegoś WiP-owca, o którym pisała podziemna prasa), ale skład nie przychylił się do mojego wniosku i orzekł grzywnę oraz konfiskatę narzędzi zbrodni - kilkunastu egzemplarzy „Immunitetu” (miesięcznika NZS UMK) i innych wydawnictw, które akurat miałem w plecaku. Wypuszczono nas w niedzielę po południu. Potem od „Solidarności” dostałem kontakt z ich adwokatką, pieniądze na jej opłacenie oraz propozycję zapłacenia grzywny za mnie. Grzywna nie była rujnująca, ale postanowiłem nie płacić. Rozprawę odwoławczą 9 XII ogłosiłem plakatami w akademikach i przybyło sporo osób - korytarz kolegium odwoławczego, które mieściło się w budynku Urzędu Wojewódzkiego, był pełny. Niestety kolegium nie zawiadomiło o rozprawie mojej adwokatki, a ja nie pomyślałem o takiej możliwości i, przekonany, że sprawa jest prosta, skontaktowałem się z nią dopiero w przeddzień rozprawy. Adwokatka wniosła o przeniesienie rozprawy, do czego doszło (mam wrażenie, że ani ona, ani kolegium nie cieszyli się z przygotowanej demonstracji na sali posiedzeń kolegium). Potem kolegium sprytnie wyznaczało kolejne terminy w ferie, a ja się uchylałem od przyjęcia zawiadomień. Kiedyś wracałem wieczorem do akademika, a portierka (chyba pani Basia), z oczami wielkimi jak talerze, wyszeptała: „byli po pana!”. A to był tylko milicjant-posłaniec z wezwaniem. Po komunizmie się odczepili, a potem dostałem decyzję o umorzeniu sprawy i zwrot wydawnictw.
2 grudnia, akurat kiedy znowu siedziałem, ale pewnie niezależnie od tego, prokurator rejonowy K. Maszerowski odwiedził rektora UMK prof. Jana Kopcewicza i skarżył się na mnie, również w powyższej sprawie.
Akta IPN: IPN By 082/189, IPN By 082/195, IPN By 87/23.
Słabo pamiętam. Chyba przed wyjazdem na spotkanie KKK NZS. To chyba wtedy bardzo dobrze mi się siedziało w pojedynce, czytałem książki z biblioteki aresztu i wyszedłem wypoczęty. Ale chyba też właśnie wtedy postanowiłem przetestować przysługujące mi prawa i zażądałem badania lekarskiego przed osadzeniem. No i po nocy wozili mnie po mieście do lekarza (chyba gdzieś koło Dworca Wschodniego). Lekarz swierdził, że można osadzać, więc osadzili.
Koledzy wymyślili, że będą tego dnia obchodzić na rynku Dzień Cenzora. Nie zaangażowałem się w organizowanie tego jarmarcznego widowiska, ale pojechałem zobaczyć jak wyszło. Pamiętam, że rolę cenzora miał odgrywać Piotr Gadzinowski, który przy swoim donośnym głosie nie potrzebował nagłośnienia, a Robert Erdmann był pomnikiem cenzora (potem obaj zostali dziennikarzami, później Piotr przeszedł do pracy w samorządzie). Razem ze mną do centrum przyjechał inny nie zaangażowany w to przedsięwzięcie kolega, Jaś Małecki. Po drodze na rynek rozdzieliliśmy się, ale nam to nie pomogło - zgarnęli nas obu, jednego po drugim, na pl. Teatralnym (wtedy pl. Armii Czerwonej). Żałowałem tylko trochę, że nie zobaczę tych wygłupów, a cieszyłem się, że zgarnęli właśnie nas, być może zamiast kogoś, bez kogo widowisko by ucierpiało. Chyba obu nas zawieźli na Rubinkowo i tam siedziałem przez kilka godzin w pokoju komendy. Pilnował mnie jeden spokojny esbek, z którym (przyznaję się!) rozmawiałem, a raczej w końcu głównie monologowałem na temat ordynacji wyborczej do rad narodowych i o tym, w jakich punktach niezgodna jest z zasadami demokratycznymi. Tych niezgodności było dużo, więc miałem o czym mówić, a esbek czasem potakiwał. Tylko raz wpadł jakiś inny, dzikszy, krzyczał za opieranie kolana na biurku i kazał stanąć z rękami do góry pod ścianą. Wstałem, rąk nie podnosiłem, jakoś zaraz mu przeszło i poszedł, więc kontynuowałem monolog o prawie wyborczym. Może to była metoda ciepło-zimno. Realizacja marna, więc nie zrobiła na mnie wielkiego wrażenia. Natomiast kilkugodznna prelekcja o ordynacji wyborczej mogła przyprawić słuchacza o ból głowy.
Odważyliśmy się zrobić 10-osobową demonstrację (ostatecznie brało niej udział 8 osób). Nie mieliśmy jeszcze śmiałości narazić ludzi na udział w czymś większym, więc zdecydowaliśmy się na demonstrację kadrową. Plan był taki: idziemy przez ul. Szeroką z transparentami, sypiemy ulotki i jeżeli nas nie zgarną po drodze, siadamy na rynku pod Kopernikiem i staramy się ich do tego skłonić.
W dniu demonstracji przyjechałem autobusem z akademika z Bielan, do centrum poszedłem ul. Uniwersytecką w kierunku Rynku Nowego Miasta i byłem trochę zdziwiony, że do naszej skromnej, i w zasadzie tajnej, demonstracji przyjechało tyle suk i bud (czyli furgonetek marki nysa i ciężarówek więziennych). Na Szerokiej spotkałem kolegów i długo zastanawialiśmy się nad miejscem, w którym by można rozwinąć transparenty i wyjść z niego w szyku bojowym. Chodziliśmy tak w grupkach po dwóch, trzech i pokazywaliśmy sobie palcami grupki esbeków po drugiej stronie ulicy, a oni pokazywali sobie nas. W końcu w jakimś barze rozwinęliśmy szyk i ruszyliśmy jak husaria Szeroką w stronę rynku. Mnie przypadło rozrzucanie ulotek. Kiedy już mi się skończyły, chwyciło mnie dwóch osiłków z milicji i podobno wyglądałem bardzo malowniczo i martyrologicznie. Już bliżej rynku zgarnęli tych z transparentami i załadowali nas i jeszcze trochę innych osób do budy. Zawieźli nas na Grudziądzką (główna siedziba MO i SB), a potem tradycyjnie do aresztu na Wałach, ale tam już chyba tylko trzy osoby: mnie, Maćka Romaniuka i Piotra Gadzinowskiego. Niestety siedzieliśmy w osobnych celach. Za to chyba właśnie wtedy trafiłem do recydywy, która narzekała, że włóczą ją po aresztach (chyba przewożąc z zakładu karnego na sprawę) i nie może siedzieć w normalnym więzieniu. Byłem częstowany czajem, ale niestety strażnik świnia nie dał mi kubana (zabrakło!), a w misce recydywa czaju nie chciała serwować.
Z niezrozumiałych powodów senat uczelni akurat tego dnia (13 grudnia) zrobił sobie nadzwyczajne posiedzenie i wieść o naszym aresztowaniu dotarła na obrady. Podobno rektor interweniował w naszej sprawie, może przez niego nie dostałem tego czaju, bo gdybyśmy siedzieli pełne dwa dni, to może bym dostał w końcu kuban, albo ominęły nas kolegia i tym podobne atrakcje. Również w celu pozbawienia nas tych atrakcji demonstrowali przed rektoratem nasi koledzy. Po uwolnieniu Piotr, uczuciowy, a nie będący bywalcem aresztów, rzucił się mnie uściskać.
Tym razem wreszcie zdobyłem się na ucieczkę. Łapali mnie na Bielanach, pobiegłem do DS-7, a SB nie próbowało pogwałcić eksterytorialności akademika. Ponieważ tego dnia byłem jeszcze w Instytucie Astronomii (może na zajęciach? chyba nie...) i w akademikach Centrum, bo rozwieszałem informacje o demonstracji, która miała się odbyć na rynku (wreszcie! po latach...), więc w końcu dopadli mnie koło tamtych akademików: „Panie Macieju, prokurator chce a panem rozmawiać” (zmęczyli się i RM pomylił im się z MR, przewodniczącym naszego NZS-u). Okazało się, że tym razem, o dziwo, nie chcą mnie zamknąć, tylko zawieźć do prokuratury (prokurator opisał to w notatce ze spotkania: "W dniu dzisiejszym stawił się z tut. Prokuraturze Ob. Rafał Maszkowski"). Chwilę w niej czekałem, potem prokurator Tadeusz Zyman wzywał, więc wstałem żeby pójść, ale okazało się, że powinienem wcześniej zakończyć jedzenie herbatników, które wyciągnąłem z kieszeni i napocząłem w poczekalni. Prokurator i herbatnik - nie wypada. Wcześniej częstowałem esbeków, ale nie wzięli. No tak, mogły być zatrute. Gdy skończyłem herbatniki i wszedłem prokurator straszył mnie zamknięciem na trzy lata za nielegalną demonstrację, co w tamtych warunkach politycznych było zabawne, chociaż byłem zbyt zmęczony żeby się śmiać. Może dlatego Zyman miał z kontaktu ze mną inne wrażenia niż zwykle miewali esbecy: "Przez cały czas zachowywał się spokojnie i taktownie" oraz: "Jego wypowiedzi świadczyły o dużym zdecydowaniu w działaniu". Potem mnie puścili.
Demonstracja odbyła się 19 I zgodnie z planem, z tysięcznymi tłumami, chociaż bez Maćka, który miał przemawiać, ale dał się złapać. Długo dyskutowaliśmy kto ma go zastąpić. Ja nie czułem się predestynowany, no, może w piątej kolejności. Różni krzykacze okazali się krzykaczami pokątnymi, ale niestety nie wiecowymi. Poloniści nie umieli niczego wydukać. W końcu, z braku innych chętnych, zgodziłem się. W tym momencie od któregoś z kolegów dostałem konspekt przemówienia wiecowego pióra W., wspomagającego nas NZS-owca I-szej generacji, wtedy pracownika UMK. Tekst, który niestety się nie zachował, był tak ultrapatriotycznokatolicki, że mnie odrzuciło i, mimo braku doświadczenia, przemówiłem z niczego, czyli z głowy, o tym, czym się wtedy na co dzień zajmowałem i czego w zasadzie dotyczyła demonstracja: odmowy legalizacji NZS-u i kwestii nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyższym, czego domagała się wtedy opozycja. Na wysoki diapazon wszedł dopiero wystepujący po mnie docent Jasudowicz, którego tak właśnie przedstawiłem, popełniając wielką gafę i nie nazywając go, jak wtedy było przyjęte, profesorem, którego to tytułu odmawali mu komuniści z powodów politycznych. Ale się nie obraził. Jego przemówienie zaczynało się od „Orły wy moje...” i było stosownie podniosłe. Chwała mu, że przemówił, bo nie wiem czy by się znalazł inny chętny pracownik UMK, a nam przemawianie szło tak, jak opisałem wyżej. Potem chcieliśmy iść pod Urząd Wojewódzki, a może nawet dalej (jakby dalej iść prosto, to następny byłby komitet PZPR), ale ZOMO stanęło nam na drodze. Chciałem stanąć tam gdzie ZOMO, tzn. ruszyć tłumem na pałkarzy, ale chyba przeceniałem nasze możliwości, w każdym razie nie zgodzili się koledzy. Z braku doświadczenia w walkach ulicznych wycofaliśmy się i w końcu, po bezładnym miotaniu się po rynku, a potem wyjściu na Szeroką Jarek Garbowski zaproponował milicji przez megafon remis: że rozejdziemy się spokojnie, a oni nas nie będą ścigać. I tak się stało.
Akta IPN: IPN By 87/23.